Πένθος: Πώς να εξηγήσουμε στα παιδιά την απώλεια

Το θέμα του θανάτου και του πένθους είναι ένα πάρα πολύ δύσκολο θέμα το οποίο έχουμε να διαχειριστούμε όταν γινόμαστε γονείς. Είναι ένα αναπόφευκτο ζήτημα που θα προκύψει στις συζητήσεις μας με το παιδί είτε με έναυσμα κάτι που είδε ή που άκουσε ή μέσω προσωπικής εμπειρίας. Αυτό που το καθιστά δύσκολο είναι αρχικά ότι μας φέρνει και εμάς ως γονείς αντιμέτωπους με μια απώλεια. Αν για παράδειγμα σε μια οικογένεια πεθάνει ένας παππούς, μια γιαγιά ή ακόμα και το κατοικίδιο της οικογένειας καλούμαστε και εμείς οι ίδιοι να βιώσουμε την διαδικασία του πένθους και παράλληλα να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να το περάσουν όσο το δυνατόν πιο ομαλά.

Τί σημαίνει όμως ομαλά;

Όταν μας συμβαίνει κάτι δυσάρεστο, η αυτόματη αντίδραση που έχουμε είναι να κάνουμε κάθε προσπάθεια να μεταβούμε στην « κανονικότητα», να επανέλθουμε στο πρότερο στάδιο που ήμασταν πριν από την κρίση. Αυτός είναι ένας προστατευτικός πολλές φορές μηχανισμός. Ωστόσο όταν βιώσουμε μια σημαντική απώλεια στη ζωή μας αυτή η συνθήκη δεν εφαρμόζεται. Ναι, η γη συνεχίζει και γυρίζει όπως μου είχε πει παλιά μια μητέρα που μόλις λίγες ώρες πριν είχε χάσει τον γιό της, αλλά με μια καινούρια πραγματικότητα. Η απώλεια είναι σαν ένα ακρωτηριασμένο μέλος του σώματος μας, μαθαίνουμε να ζούμε με αυτό. Και αυτό είναι κάτι που σιγά σιγά το εξηγούμε στα παιδιά μας ώστε να μη νιώθουν την πίεση ή ανάγκη να επανέλθουν γρήγορα στο πώς ήταν παλιά.

Έχοντας αναφέρει αυτό λοιπόν είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι δεν είναι καθόλου απίθανο να παρατηρήσουμε ένα παιδί που πενθεί την μια στιγμή να κλαίει και μετά από 10 λεπτά να πηγαίνει στο δωμάτιο του και να παίζει κανονικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχει ξεπεράσει το πένθος ή ότι δεν είναι στενοχωρημένο πια. Τα παιδιά έχουν διαφορετικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης των κρίσεων από τους ενήλικες και το παιχνίδι είναι ένας από αυτούς που τα βοηθάει να μην κατακλύζονται από συναισθήματα μη διαχειρίσιμα. Σε αυτή τη φάση είναι πολύ σημαντικό το παιδί  να νιώθει ασφάλεια και στήριξη από το περιβάλλον του.

Το πώς πενθεί ένα παιδί (καθώς και ένας ενήλικας βεβαίως) εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως,

• Η ηλικία του
• Το αναπτυξιακό του στάδιο
• Η προσωπικότητα του
• Συνήθεις τρόποι αντιμετώπισης των κρίσεων που έχει κάθε παιδί ξεχωριστά
• Οικογενειακή κατάσταση
• Η σχέση που είχε το παιδί με τον θανούντα
• Πώς πενθούν οι γύρω του
• Πόση στήριξη έχει το ίδιο το παιδί καθώς και το περιβάλλον του

Πώς καταλαβαίνουμε ένα παιδί που πενθεί

Όπως αναφέραμε παραπάνω είναι πολλοί οι παράγοντες που καθορίζουν πώς θα εκδηλωθεί το πένθος σε ένα παιδί. Ως γενικά χαρακτηριστικά ωστόσο αναφέρουμε τα εξής :

• Αναζητά συχνά τον θανόντα
• Έχει κακή διάθεση
• Απόσυρση
• Μπορεί να παρουσιάσει συμπεριφορές που αρμόζουν σε μικρότερη ηλικία από αυτήν που είναι
• Δυσκολίες στον ύπνο- εφιάλτες
• Προσκόλληση σε κάποιον σημαντικό άλλον στη ζωή του
• Παράπονα για σωματικούς πόνους , πχ πόνο στην κοιλιά, πονοκεφάλους
• Συναισθηματικά ξεσπάσματα
• Άγχος θανάτου για τα ίδια ή για κάποιον άλλον σημαντικό άλλον στη ζωή του

  

Πώς μιλάμε στα παιδιά μας για τον θάνατο και πώς μπορούμε να τα βοηθήσουμε ;

Μιλήστε στα παιδιά σας για τον θάνατο με πάσα ειλικρίνεια- μην χρησιμοποιείτε μεταφορικές εκφράσεις όπως « ο παππούς κοιμήθηκε», ή « η θεία πήγε ένα μακρινό ταξίδι». Χρησιμοποιείστε την λέξη θάνατος, « ο παππούς πέθανε».

Εξηγείστε τους τί είναι ο θάνατος- σε συνέχεια του προηγούμενου, εξηγούμε τί σημαίνει ότι ο παππούς πέθανε. Σημαίνει ότι σταμάτησαν να λειτουργούν τα όργανα του, δεν αναπνέει πια. Σε αυτό το σημείο κάθε οικογένεια ανάλογα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις υπαρξιακές αναζητήσεις τις οποίες μπορεί να έχει, μπορεί να έχει και κάτι ακόμα να προσθέσει που ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία της. Ωστόσο να επισημάνουμε ότι οι συμβολισμοί μπερδεύουν τα παιδιά. Για παράδειγμα, ένα παιδί που γνώριζα που η μαμά του του είχε πει ότι « η γιαγιά πήγε στον ουρανό και μας βλέπει από εκεί» ,είχε δείξει να μπερδεύεται όταν πήγαιναν στο νεκροταφείο λουλούδια, « τελικά μαμά πού είναι η γιαγιά; Στον ουρανό ή κάτω από τη γή;»ρωτούσε πολύ εύστοχα.

Πείτε « δεν ξέρω»- νιώστε άνετα να παραδεχτείτε στο παιδί σας ότι δεν έχετε όλες τις απαντήσεις. « Δεν ξέρω πού θα είναι η γιαγιά τώρα που πέθανε», «δεν ξέρω γιατί έτρεξε στον δρόμο ο Σποτ μας, αγάπη μου ενώ περνούσαν αυτοκίνητα». Ακόμα και αν δεν πιστεύετε σε κάποια θρησκεία εδώ είναι ένα καλό σημείο να επισημάνουμε ότι μπορείτε να εξηγήσετε στο παιδί ότι ναι μεν δεν ξέρετε πού θα είναι η γιαγιά τώρα που πέθανε, αλλά «θα συνεχίσει να ζει στην μνήμη μας και στις καρδιές μας πάντα και αυτός είναι ένας τρόπος να την κρατήσουμε ζωντανή μέσα μας».

Ενισχύστε το παιδί να εκφραστεί-  είναι πολύ σημαντικό να ακούσουμε το παιδί πώς νιώθει και να το διαβεβαιώσουμε ότι είμαστε δίπλα του σε ό,τι χρειαστεί. Και εφόσον τα παιδιά ειδικά μικρότερης ηλικίας μπορεί να μην έχουν το αντίστοιχο λεξιλόγιο να εκφράσουν με ακρίβεια αυτό που νιώθουν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε βιβλία που μιλάνε για την απώλεια, να ζωγραφίσουμε μαζί τους, να φτιάξουμε αναμνηστικό άλμπουμ με πρωταγωνιστή το άτομο που πέθανε και να πούμε ιστορίες από την ζωή του στο παιδί. Όλα αυτές οι ενέργειες θα βοηθήσουν το παιδί να εμπεδώσει την απώλεια.

Οι καθημερινές ρουτίνες ως ασπίδα- Είναι σημαντικό όσο το δυνατόν περισσότερο να μην διαταραχθεί η καθημερινότητα του παιδιού μετά από έναν θάνατο στο οικογενειακό περιβάλλον. Αν δεν μπορείτε μόνοι σας να διαχειριστείτε αυτό το κομμάτι μην διστάσετε να ζητήσετε βοήθεια από το οικογενειακό σας περιβάλλον.

Μην ξεχνάτε και το δικό σας πένθος- Αν για παράδειγμα το παιδί έχασε τον παππού του, αυτό σημαίνει ότι εσείς χάσατε τον πατέρα σας. Είναι μια ιδιαίτερα σημαντική απώλεια και για εσάς και πρέπει και εσείς να επιτρέψετε τον χώρο σε εσάς να θρηνήσετε. Βεβαίως, πολύ έντονες και ακραίες αντιδράσεις διδάσκουν στο παιδί πώς να αντιδρά σε αντίστοιχες καταστάσεις οπότε εκφραστείτε μεν, αλλά με τρόπο που δεν θα δημιουργήσει πρόβλημα στο παιδί δε.

Θέμα κηδεία- Μια από τις πιο συχνές ερωτήσεις που κάνουν οι γονείς όταν υπάρχει κάποια απώλεια στην οικογένεια είναι αν επιτρέπεται το παιδί να παρακολουθήσει την κηδεία ή όχι. Σε αυτή την ερώτηση δεν υπάρχει σταθερή απάντηση, κάθε περίπτωση είναι διαφορετική. Αρχικά πρέπει να λάβουμε υπ’οψιν μας την ηλικία του παιδιού. Για παράδειγμα για ένα παιδί 4 ή 5 χρονών μια κηδεία μπορεί να είναι μια πολλή τραυματική εμπειρία μιας και όσα συμβαίνουν εκεί (έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, φασαρία, κόσμος) θα είναι δύσκολο να τις επεξεργαστεί σωστά. Σαν γενικό κανόνα λέμε ότι παιδιά κάτω των 10 ετών καλό είναι να μην παρακολουθούν μια κηδεία και ειδικά κάποιου κοντινού προσώπου. Μην ξεχνάτε ότι η κηδεία είναι η τελετή κατά την οποία και εσείς αποχαιρετάτε τον αγαπημένο σας άνθρωπο και είναι και για εσάς η ώρα σας να θρηνήσετε. Παρόλα αυτά, αν επιλέξετε να πάρετε το παιδί σας μαζί, φροντίστε προηγουμένως να του εξηγήσετε όλα τα βήματα της τελετής, να έχετε κάποιον φίλο σας να βασιστείτε σε οποιαδήποτε στιγμή αν χρειαστεί το παιδί και θέλει να αποχωρήσει να είναι εκεί για να βοηθήσει με την φροντίδα του και περιγράψτε του ότι στις κηδείες οι άνθρωποι κλαίνε, να ξέρει τί να περιμένει όταν θα δει και εσάς σε αυτή την κατάσταση για να μη νιώσει ανασφάλεια.

Βιβλία που μιλάνε για την απώλεια και το πένθος.

Όπως είπαμε τα βιβλία είναι σύμμαχοι μας στην διαδικασία κατανόησης του θανάτου αλλά ταυτόχρονα λειτουργούν και ως ένα παράθυρο στον ψυχισμό των παιδιών. Σας παραθέτω παρακάτω ορισμένα ξένα και ελληνικά βιβλία που θα σας βοηθήσουν πολύ.

• Ο κήπος του Έβαν, του Μπράιαν Λις
• Εκεί που ο ωκεανός συναντά τον ουρανό, των Τέρι και Έρικ Φαν
• Μέχρι τον ουρανό και πίσω, της Αλεξίας Βερνίκου
• Το Νησί του Παππού, του Μπέντζι Ντέιβις
• I Miss You: A First Look at Death- Pat Thomas
• The Velveteen Rabbit, της Margery Williams
• No Matter What, της Debi Gliori

Μην ξεχνάτε ότι ως οικογένεια μια οποιαδήποτε απώλεια θα την ζήσετε και θα την διαχειριστείτε όλοι μαζί.

Γιατί στο ΜΑΖΙ κρύβεται το μυστικό…

Έττυ Βαρούχ
Σύμβουλος ψυχικής υγείας – ψυχοθεραπεύτρια
MSc  in Applied Psychology
E-mail: ettyvarouchpsy@gmail.com