Ο ρόλος της μαίας

Ο άνθρωπος δίπλα σας 

Τι είναι όλα αυτά τα παράξενα συμπτώματα που έχω στην εγκυμοσύνη; Ποιος θα μου δείξει πώς θα πρέπει να αναπνέω στη διάρκεια του τοκετού; Πώς θα θηλάσω; Πώς θα του κάνω το πρώτο του μπάνιο; Εύλογα ερωτήματα και απορίες, άγχος και λογικές ανησυχίες για τον πρωτόγνωρο ρόλο του γονιού που καλείστε να αναλάβετε και που ξεκινά με τη σύλληψη, εντείνεται μέχρι και το τέλος της λοχείας, αλλά φυσικά δε σταματά ποτέ. Ευτυχώς για σας, υπάρχει ένας άνθρωπος που έχει όλες τις απαραίτητες γνώσεις και την εμπειρία για να σας δώσει όλες τις πρακτικές οδηγίες και απαντήσεις:

H μαία       

Ο ρόλος της μαίας επεκτείνεται σε τρία βασικά χρονικά στάδια.

Στους μήνες της κύησης, στις ώρες του τοκετού και στην περίοδο της λοχείας.

Αρχικά λοιπόν, η μαία είναι υπεύθυνη για τη λεγόμενη ψυχοπροφυλακτική προετοιμασία της εγκύου γυναίκας. Η προετοιμασία αυτή μπορεί να γίνει σε 10 με 15 επισκέψεις και συμπεριλαμβάνει την ενημέρωση της γυναίκας σχετικά με την επιλογή του φυσιολογικού τοκετού, τις αλλαγές στη φυσιολογία και στην ανατομία της, τις τεχνικές αναπνοής, τις θέσεις και τις στάσεις στον τοκετό. Η μαία βλέπει την εξέλιξη της εγκυμοσύνης, προτείνει ειδική δίαιτα και διατροφή, δίνει στη γυναίκα μια λίστα με εξετάσεις που πρέπει να κάνει, διαπιστώνει αν υπάρχει παράγοντας επικινδυνότητας ή παθολογίας (αν μια γυναίκα έχει κάνει πάνω από τρία παιδιά, αν είναι μεγάλης ηλικίας, αν παρουσιάζει διαβήτη της κύησης, αν έχει υπέρταση, υπερβολικά κιλά, ή κάποιο παθολογικό πρόβλημα που προϋπήρχε της εγκυμοσύνης) και φυσικά, αν χρειαστεί, την παραπέμπει στο γυναικολόγο. Ακόμη, σε αυτήν τη φάση, η μαία μαθαίνει στη γυναίκα να αναγνωρίζει τα σημάδια έναρξης του τοκετού, τι πρέπει να κάνει μόλις αυτά εμφανιστούν, πότε να πάει στο μαιευτήριο,  πώς θα θηλάσει, πώς θα χειριστεί το βρέφος μόλις επιστρέψει σπίτι, κ.ά. Επιπλέον αν η γυναίκα έχει αποφασίσει να χρησιμοποιήσει επισκληρίδιο αναισθησία για ανώδυνο τοκετό, η μαία οφείλει να την ενημερώσει και να την υποστηρίξει στην επιλογή της.

Η δεύτερη και ιδιαίτερα κρίσιμη φάση είναι φυσικά η ώρα του τοκετού.
Η μαία υποχρεούται βάση νόμου να παραβρίσκεται στον τοκετό, είτε τον εκτελεί η ίδια είτε ο γυναικολόγος-μαιευτήρας. Βρίσκεται από την αρχή μέχρι το τέλος του τοκετού δίπλα στη γυναίκα, εφαρμόζοντας μαζί της όλα αυτά που της έχει μάθει, τον τρόπο της αναπνοής, τον τρόπο χαλάρωσης, της θέση και τη στάση κατά την εξώθηση. Η μαία είναι ο άνθρωπος που θα βιώσει μαζί με τη γυναίκα όλες αυτές τις πρώτες έντονες στιγμές. Όπως μας περιγράφει η κυρία Πανανή, πρόεδρος του ΣΕΜΜΑ (Επιστημονικός Σύλλογος Μαιών-Μαιευτών Αθήνας), «υπήρξαν περιστατικά  γυναικών που έχουν γεννήσει πολύ μικρά παιδάκια 800-900 γρ. αλλά έχουν πάει μετά πολύ καλά, γυναικών που μόλις τις βοηθήσεις, σε αγκαλιάζουν και σε φιλάνε, γυναικών που σε ευχαριστούν γιατί τις σήκωσες και είδαν την τελική έξοδο του παιδιού από το σώμα τους, κάτι που δεν είχαν ζήσει στο προηγούμενο παιδί τους, γυναικών που μαζί σου βιώνουν την απώλεια του παιδιού σε παθολογικές περιπτώσεις. Είμαστε δίπλα και αγκαλιά με τις γυναίκες. Κρατούμε ρόλο συντρόφου και μητέρας.

Ο γυναικολόγος δεν είναι δίπλα, έχει διάφορες άλλες ενασχολήσεις, όλο τον τοκετό τον κάνει η μαία και οι γυναίκες το βλέπουν αυτό». Μια φίλη, η Σ.Π. μάς εξομολογείται πως «η μαία είναι η μόνη που μπορεί να σε βοηθήσει πραγματικά σε αυτή την περίοδο, με πρακτικές συμβουλές και στήριξη. Ούτε ο γιατρός ούτε καν ο άντρας σου, μπορούν να κάνουν το ίδιο». Η μαία ακόμη είναι αυτή που θα τοποθετήσει το νεογνό αμέσως μετά τη γέννησή του στο στήθος της γυναίκας, ακόμη και σε περίπτωση καισαρικής, και θα  προετοιμάσει τις θηλές για το θηλασμό. Όπως μας εξηγεί η κυρία Πανανή, «πρέπει το νεογέννητο να μπει όσο το δυνατόν γρηγορότερα στη θηλή, πρέπει να ξεκινήσει η γαλακτοπαραγωγή πολύ νωρίς. Ο θηλασμός ξεκινά την ώρα του τοκετού, πριν κοπεί ο ομφάλιος λώρος, πριν απομακρυνθεί το μωρό από τη μητέρα. Αυτό το πρώτο ημίωρο είναι ο πραγματικός θηλασμός, για τον οποίο δε θα φροντίσει ο γυναικολόγος, αλλά μόνο η μαία. Στα νοσοκομεία, όπου η αναλογία είναι περίπου 1 μαία για 8 γυναίκες, αυτό δε γίνεται πάντα. Στα δημόσια νοσοκομεία υπάρχουν ελάχιστες μαίες, απλώς για να κρατούνται οι ισορροπίες, και αυτές δουλεύουν με πολύ περισσότερες δυνάμεις απ’ όσες διαθέτουν».

Σύμφωνα μάλιστα με τη μαρτυρία μιας άλλη φίλης, της Κ.Μ., που γέννησε με καισαρική, δεν της δόθηκε καθόλου η ευκαιρία να θηλάσει και χωρίς να ρωτηθεί, χορηγήθηκαν στα δίδυμά της κάποια υποκατάστατα.  «Αν μπορούσαμε ως επάγγελμα να ισχυροποιηθούμε από το Υπουργείο Υγείας και να μας αξιοποιήσουν ως επαγγελματίες υγείας, αυτό θα ήταν ό,τι καλύτερο», συμπληρώνει η κα Πανανή και επιμένοντας στο μεγάλο κεφάλαιο του θηλασμού, διαπιστώνει με θλίψη πως το κράτος, οι παιδίατροι και οι ελλιπώς επιμορφωμένες μαίες σε πολλές περιπτώσεις, δεν προωθούν το θηλασμό. «Δυστυχώς η Ελληνίδα θηλάζει και έχει το μπιμπερό δίπλα. Υπάρχει ένα ποσοστό μαιών που δε γνωρίζει πολλά για το μητρικό θηλασμό εκτός και αν έχει παρακολουθήσει σεμινάρια, που εμείς στο Σύλλογο, διοργανώνουμε δύο φορές το χρόνο. Απ’ την άλλη, οι διευθυντές των κλινικών έχουν τα μπουκαλάκια με το ξένο γάλα ως συμπληρωματικό του μητρικού. Συνεπώς, οι γυναίκες, που γεννούν και σε ποσοστό ως και 98% είναι θηλάζουσες, όταν πάνε σπίτι, τον πρώτο μήνα το ποσοστό που θηλάζει πέφτει στο 0,9%. Γιατί όταν μιλάμε για αποκλειστικό μητρικό θηλασμό μιλάμε για θηλασμό που γίνεται αποκλειστικά από το στήθος της μητέρας, με κανένα άλλο συμπληρωματικό».

Στην τρίτη περίοδο, τη λοχεία, ο ρόλος της μαίας παραμένει εξίσου σημαντικός. Αυτή θα βρεθεί στο πλάι της γυναίκας όποτε αυτή χρειαστεί κάποια απλή συμβουλή ή κανονική παρακολούθηση και παροχή πρακτικών οδηγιών από κοντά. Η κυρία Πανανή τονίζει τη σημασία της παρουσίας της μαίας σε αυτήν την κρίσιμη περίοδο και ειδικά στο θέμα του θηλασμού. «Ο γυναικολόγος, το πρώτο πράγμα που κάνει, αν η γυναίκα έχει πρόβλημα με την γαλακτοπαραγωγή της, είναι να της κόψει το γάλα. Είναι απειροελάχιστο το ποσοστό των γυναικολόγων που θα ασχοληθεί με το θηλασμό.

Έχουμε προτείνει στο Υπουργείο Υγείας ένα οργανωμένο πρόγραμμα παρακολούθησης της λεχώνας όπως γίνεται στο εξωτερικό. Να πηγαίνει η γυναίκα από τη δεύτερη μέρα σπίτι της, και να μπορεί η μαία να την επισκέπτεται και να τη βοηθά μέχρι να σαραντίσει το παιδί, προτρέποντάς την παράλληλα να συνεχίσει το θηλασμό. Έτσι θα μειωθούν και τα έξοδα στα νοσοκομεία. Η μαία μπορεί να βλέπει αν χρειάζεται το παιδί το τεστ για τα μεταβολικά νοσήματα ή κάποια άλλη εξέταση». Προς το παρόν, οι γυναίκες μπορούν να απευθύνονται στο κέντρο θηλασμού στα μαιευτήρια ΕΛΕΝΑ και ΑΤΤΙΚΟ και στον ΣΕΜΜΑ, στον οποίο παρέχεται 24ώρη τηλεφωνική υποστήριξη (210 6429675).

 

Ο κοινωνικός ρόλος της μαίας

Ο ρόλος της μαίας, πρέπει να προσθέσουμε, δεν περιορίζεται μόνο στην περίοδο της εγκυμοσύνης, του τοκετού και της λοχείας. Ξεκινά πολύ νωρίτερα και έχει χαρακτήρα κοινωνικό. Έτσι, οι μαίες κανονικά αναλαμβάνουν και την ενημέρωση των εφήβων για την αντισύλληψη με σκοπό την αποφυγή των εκτρώσεων και της μετάδοσης σεξουαλικών νοσημάτων. Ο Σύλλογος Επιστημόνων Μαιών και Μαιευτών Αθήνας διεξάγει τα τελευταία 20 χρόνια, ενημέρωση για θέματα σεξουαλικής υγείας και υγιεινής σε μαθητές 13 ως 17 χρόνων και τους δίνει κατεύθυνση προς τα κέντρα αντισύλληψης των δημόσιων νοσοκομείων, όπου οι περιπτώσεις εξετάζονται ξεχωριστά.

 

Πώς διαλέγω μαία; Τι να προσέξω;

Όπως μας εξηγεί η κυρία Πανανή, είναι όλα θέμα χημείας. Το πώς δηλαδή θα ταιριάξει η γυναίκα με τη μαία.
Καλό είναι η γυναίκα να διαλέξει μια μαία που να μπορεί να την ελέγξει, να τη βρει δηλαδή από κάποιον γνωστό ή κάποιο γυναικολόγο. «Είναι σημαντικό η γυναίκα να προσπαθήσει να εξηγήσει τι θέλει. Από κει και πέρα θα πέρα θα καταλάβει αν μπορεί να τη βοηθήσει η μαία. Να δει αν η μαία, για παράδειγμα, είναι υπέρ του απόλυτα φυσικού τοκετού – αν και απόλυτα φυσικός τοκετός δεν υπάρχει από τη στιγμή που υπάρχει παρουσία τρίτου. Η γυναίκα, που θα παρακολουθηθεί από τη μαία, πρέπει να παραμείνει σε επικοινωνία μαζί της και να ακολουθεί όλες τις συστάσεις που θα της δίνει. Η μαία παρακολουθεί τη γυναίκα από την αρχή με όλες τις προδιαγραφές που χρειάζονται. Δε σημαίνει ότι επειδή είναι μαία δεν έχει μορφωθεί, δεν έχει εκπαιδευτεί και κατευθυνθεί προς τις καινούργιες προδιαγραφές παρακολούθησης της εγκύου», λέει η κυρία Πανανή. Ακόμη, η γυναίκες πρέπει να προσέχουν πού απευθύνονται.
Σύμφωνα με την κυρία Πανανή, τα τελευταία χρόνια τα πράγματα έχουν μπερδευτεί και έχουν αποδοθεί ρόλοι σ’ αυτούς που δεν είναι εκπαιδευμένοι ούτε έχουν σπουδάσει τους ρόλους αυτούς. «Μιλώ για όλους τους επαγγελματικούς κλάδους που σφετερίζονται τον τομέα “μητέρα και παιδί”.  Έχουν βγει πολλοί στο χώρο οι οποίοι, θέλοντας να υποστηρίξουν τη μητρότητα, αναλαμβάνουν πράγματα τα οποία στο τέλος φτάνουν να γίνουν επικίνδυνα. Για παράδειγμα, μιλώ για τους συμβούλους μητρότητας, οι οποίοι δεν έχουν καμία σχέση με επαγγελματικές σπουδές και με δεξιότητες που υποχρεούται να έχει κάθε μαία», συμπληρώνει η κα Πανανή.

Το ξέρατε ότι…

Το 99% της μητρικής θνησιμότητας καταγράφεται στην υποσαχάρια Αφρική και στη νότια Ασία, όπου πάνω από το 60% των γυναικών δε λαμβάνει την κατάλληλη φροντίδα στον τοκετό. Κάθε χρόνο, σ’ αυτές τις περιοχές, πεθαίνουν περισσότερα από 1.000.000 νεογνά τις πρώτες 24 ώρες από έλλειψη υπηρεσιών υγείας, στις οποίες ανήκουν και οιμαιευτικές υπηρεσίες. Το σύνθημα της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Μαιών για την καμπάνια του 2010-2015, «Ο κόσμος χρειάζεται τώρα περισσότερο από ποτέ τις Μαίες και τους Μαιευτές», αποδεικνύεται λοιπόν πιο επίκαιρο από ποτέ. Τόσο για τον κόσμο που υποφέρει από έλλειψη υποδομών, όπως συμβαίνει στις υπανάπτυκτες χώρες, όσο και για το δυτικό κόσμο, όπου η εμπορευματοποίηση της γέννας και η τυποποίηση των διαδικασιών στερούν πολλές φορές από τις γυναίκες τη φυσική χαρά ενός τόσο σημαντικού γεγονότος.

Η μαία – ένα αρχαίο επάγγελμα                                                                             

Μπορεί ο πρώτος Πανελλήνιος Σύλλογος Μαιών να δημιουργήθηκε το 1934 και ο επιστημονικός Σύλλογος Μαιών το 1955, μπορεί το πρώτο τμήμα μαιευτικής στο ΤΕΙ Αθηνών να λειτούργησε το 1983, αλλά η προσφορά της μαιευτικής στη βελτίωση του επιπέδου υγείας των ανθρώπων ξεκινά από την ελληνική μυθολογία, διαπερνά όλες τις μετέπειτα εποχές και κυνηγιέται ανηλεώς από την Ιερά Εξέταση.          Στην ελληνική μυθολογία, η θεότητα του τοκετού, η Ειλείθυια, κρητικής καταγωγής, συνεπικουρούμενη από τις Τρεις Μοίρες, βοηθούσε στην ομαλή εξέλιξη του τοκετού. Η μάνα της, η Ήρα, επινόησε μάλιστα και τον περίφημο «χειρισμό της Ήρας» στην διδυμογέννεση της Αλκμήνης, όπου εκτέλεσε την εξαγωγή του κεφαλιού του Ηρακλή τοποθετώντας το ένα δάκτυλο στο στόμα του εμβρύου και το άλλο στη σιαγόνα σαν άγκιστρο. Το χειρισμό αυτό οικειοποιήθηκαν τα νεότερα χρόνια διάφοροι μαιευτήρες, δίνοντάς του την ονομασία Mauriceau-Lvret-Veit-Smelie. Η Ήρα μετέτρεψε το πίσω μέρος του ναού της σε πρότυπο μαιευτήριο, εκπαίδευσε τις πρώτες μαίες, τις Ειλείθυιες και χρησιμοποίησε τα χέλια ως ωδινοποιητικά. Δεν είναι τυχαίο πως κάθε Ηραίο (ναός αφιερωμένος στην Ήρα) περιστοιχίζεται από 40 κίονες, που συμβόλιζαν τις 40 εβδομάδες της εγκυμοσύνης, τις 40 μέρες της λοχείας, τις 40 εβδομάδες του υποχρεωτικού μητρικού θηλασμού και τις 40 μέρες αποχής από τα συζυγικά καθήκοντα.

Αργότερα, η αδυναμία των μαιών να αντιμετωπίσουν τις επιπλοκές του τοκετού και η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τη γυναίκα, έφερε στο προσκήνιο τον Ασκληπιό, τα θεραπευτικά του βότανα και την επινόηση του «ευτόκιου λουτρού» σε θαλασσινό νερό! Ωστόσο από τον 6^ο αιώνα και ως την εμφάνιση του Ασκληπιού η ειδικότητα της μαιευτικής ανήκε σε γυναίκες, οι οποίες αποκλείονταν από κάθε άλλη ιατρική δραστηριότητα. Οι μαίες ονομάζονταν «ιάτραινες» ή «ομφαλοτόμοι», εκπαιδεύονταν από άλλες μαίες και βασίζονταν στις εμπειρικές τους γνώσεις.
Η πραγματική επανάσταση στη γυναικολογία και στη μαιευτική ήρθε με τον Ιπποκράτη (460-360 π.Χ.), ο οποίος απέρριψε τις ως τότε προλήψεις και δεισιδαιμονίες, επινόησε μαιευτικές επεμβάσεις για τις περιπτώσεις επιπλοκών, καθώς και χειρουργικά εργαλεία, που χρησιμοποιούνται ως και σήμερα ελαφρώς τροποποιημένα. Ο ρόλος των μαιών αυτήν την περίοδο περιορίζεται στη διεξαγωγή γυναικολογικών εξετάσεων, στις οποίες οι γιατροί συμμετείχαν μόνο σε περιπτώσεις δυστοκίας και άτυπων τοκετών.
Αργότερα, ο ρόλος των μαιών αναβαθμίζεται και πάλι και αποκτούν κυρίαρχο ρόλο στις τοπικές κοινωνίες με τις γνώσεις τους και τη συμπαράσταση που παρέχουν στις γυναίκες. Η πρακτική τους στηριζόταν στην εμπειρία και τη χρήση βοτάνων, αλλά και σε ένα μείγμα προλήψεων και δεισιδαιμονιών. Ήταν γυναίκες λαϊκής καταγωγής, συνήθως ηλικιωμένες και μετέδιδαν τις γνώσεις τους σε μαθητευόμενες που συνέχιζαν την παράδοση. Ουσιαστικά κάλυπταν όλο το φάσμα της μαιευτικής. Βοηθούσαν την επίτοκο και εκτελούσαν τον τοκετό και αργότερα ασχολούνταν με την περιποίηση του νεογνού και τη φροντίδα της λεχώνας. Σ’ αυτές κατέφευγαν οι γυναίκες για να αντιμετωπίσουν κάθε γυναικολογικό πρόβλημα και για να προμηθευτούν τα μαγικά γιατροσόφια. Οι μαίες ήταν σεβάσμια πρόσωπα και είχαν μεγάλη κοινωνική αποδοχή.
Ώσπου οι «μαγικές» τους μέθοδοι και κυρίως η πρόκληση εκτρώσεων και η εφαρμογή αντισυλληπτικών μεθόδων, τράβηξαν την προσοχή της Ιεράς Εξέτασης. Οι μαίες κατηγορήθηκαν για άσκηση μαγείας, άρα και αιρετικής πρακτικής, θεωρήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις εχθροί της εκκλησίας και απειλή για την επιστήμη. Σύμφωνα με έρευνες, το 2-20% των 15.000 εκτελέσεων που έγιναν από την Ιερά Εξέταση, αντιστοιχεί στις γυναίκες-θεραπεύτριες, δηλαδή σε αυτές που ασκούσαν καθήκοντα πρακτικών μαιών της εποχής.
Στην Ελλάδα, μέχρι την καθιέρωση του νοσοκομειακού συστήματος, η προσφορά των μαιών και ειδικά στην επαρχία, υπήρξε καθοριστική, αν και δεν έχει εκτιμηθεί επαρκώς και παραμένει ελαφρώς λησμονημένη. Τα προβλήματα του επαγγέλματος υπήρξαν πολλά, ειδικά σε εποχές που χαρακτηρίζονταν από έλλειψη υποδομών και κοινωνική δυσπιστία. Σε μια επιστολή μαίας στο περιοδικό «ΕΛΕΥΘΩ» το 1961 διαβάζουμε: «Δυο χρόνια διορισμένη σ’ ένα απόμερο χωριουδάκι του νομού Σερρών αντιμετωπίζω ό,τι οι ιεραπόστολοι σε παλαιότερες εποχές και απολίτιστες περιοχές. Πρακτικές και πεπαλαιωμένες μαίες, ήθη και έθιμα όλως αντίθετα με τις γνώσεις μας, ξεχωριστή κοινωνία σε κάθε σπίτι που μπαίνω. Μέσον μετακινήσεως από το ένα χωριό στο άλλο το τρακτέρ, το κάρο – και τις περισσότερες φορές ούτε κι αυτό…». Στην προπολεμική Ελλάδα, οι περισσότερες γυναίκες γεννούσαν στο σπίτι συνεπικουρούμενες από τη μαία, η οποία σε κάποιες περιπτώσεις θήλαζε η ίδια το μωρό. Σύμφωνα με την κα Πανανή, πρόεδρο του ΣΕΜΜΑ (Συλλόγου Μαιών Μαιευτών Αθήνας), μετά τον πόλεμο και αργότερα, τη δεκαετία του 1960, «ήρθε η νοσοκομειακή προσέγγιση του τοκετού, ξεχάσαμε το φυσιολογικό τοκετό και αυξήθηκαν οι καισαρικές, ξεχάσαμε τη φυσιολογική έναρξη τοκετού και πήγαμε στις προκλήσεις τοκετού, ξεχάσαμε το θηλασμό και πήγαμε στο μπιμπερό». Θεωρήθηκε επίσης δεδομένο, σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη, πως οι γυναίκες έπρεπε να πηγαίνουν στο γυναικολόγο είτε είχαν κάτι είτε δεν είχαν και ότι αυτός είναι υπεύθυνος για την εγκυμοσύνη και όχι η μαία. Σύμφωνα με την κα Πανανή «τα πράγματα, τα τελευταία 15 χρόνια, να μην πω 20, έγιναν σαφώς καλύτερα. Αρκετές γυναίκες άρχισαν να υποστηρίζονται από τις μαίες σε όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Το επάγγελμά μας είναι διακριτό, έχει δικά του παγιωμένα και νομοθετημένα επαγγελματικά δικαιώματα και δεξιότητες, που έχουν καταχωρηθεί με την ευρωπαϊκή οδηγία 36/2005».

Πηγές:

-Περιοδικό «Αρχαιολογία & Τέχνες», τεύχος 102, συγγραφέας: Αλεξάνδρα Χρ. Οικονομοπούλου (γιατρός, υποψήφια δόκτωρ ιστορίας της ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπεύθυνη μουσείου ελληνικής λαϊκής ιατρικής).

-Περιοδικό «ΕΛΕΥΘΩ», τόμος 15^ος ,τεύχος 3, 2010, άρθρο «Διώξεις μαιών από την Ιερά Εξέταση: τα χρονικά μιας μεσαιωνικής υστερίας», συγγραφέας: Μιχαήλ Μώρος (μαιευτής γενικού νοσοκομείου Ναυπλίου).

-Περιοδικό «ΕΛΕΥΘΩ», τόμος 15^ος, τεύχος 2, 2010, άρθρο «Περιοδικό ΕΛΕΥΘΩ-Σύντομη ιστορική αναδρομή από το 1957 έως και σήμερα», συγγραφείς: Μιχαήλ Μώρος (μαιευτής γενικού νοσοκομείου Ναυπλίου), Ραλλού Λυμπέρη (μαία).